Επάνω Κάστρο / Κάστρο της Φανερωμένης, Korthi (Andros)

Le site correspond à une structure fortifiée sur un éperon rocheux, long de 450m, culminant à une altitude de 600m au-dessus du golfe de Korthi ; par son emplacement, le château du haut (Επάνω Κάστρο) entre en contact visuel avec le château du bas (Κάτω Κάστρο). Il n’apparaît pas dans la documentation historique avant le début du XV^e siècle, quand le Castello de Alto est intégré au fief de Pierulachi Sanudo, ensuite transmis à Pietro Zeno, puis à son fils Marco, en 1421.

L’accès par le Sud-Est, aujourd’hui pourvu d’un escalier en marches de béton, est défendu par le relief abrupt ; quelques murs de pierre sèche, dressés sur le rocher pour combler les rares brèches, forment le périmètre de l’enceinte, où deux tours en ruines sont apparentes ; celle situé au Nord, de 11-12m de hauteur, suit un plan semi-circulaire de 5,5m de diamètre.  

La partie antérieure du plateau n’est pas construite sur une distance de 100m, jusqu’à l’église de Fanéroméni, structure tardive. 

Les constructions se répartissent ensuite en plusieurs ensembles discontinus, sur des surfaces réduites, puisque la largeur du plateau reste comprise entre 30 et 40m ; du Sud vers le Nord, se répartissent ainsi :

• un groupe de trois maisons, dont une comprenant un linteau portant la date de 1552 ; à ces habitations est associée à une chapelle de rite grec de petites dimensions (5,70m x 5,90m), dans laquelle furent découvertes deux tombes, dont une contenant une fiole à onguent en verre ;
• une porte, aujourd’hui arasée, précède un ensemble de maisons d’habitations, formant le quartier du bas, avec deux citernes construites, profondes de 4m ;
• un autre ensemble d’habitations, désigné comme le quartier du haut, pourvu également de citernes et d’un collecteur d’eau ;
• l’extrémité de l’éperon, surélevée, forme un refuge (καταφύγιο) circonscrit par une enceinte ; l’entrée du périmètre fortifié est défendue par un « bastion » triangulaire construit de blocs de pierres locales, structure construite de plan original.

À partir de l’analyse des monuments et du bâti accomplie lors des campagnes de fouilles menées par les archéologues de l’Université d’Athènes entre 2004 et 2010, deux époques distinctes d’aménagements ont été identifiées. La première, datée du XIII^e siècle, rassemble une partie des remparts, la tour fortifiée, les trois citernes et le réservoir d’eau de pluie, construits en blocs de schistes assemblés par un mortier, selon les méthodes de construction observées au Kato Kastro. La seconde époque correspond à la fin de la présence vénitienne, à partir de 1530, avec la construction de la petite église grecque et les petites maisons d’habitation adjacentes, construites avec des pierres locales et de la boue. L’église Fanéroméni appartient sans doute à cette dernière phase et devait être, à l’origine, le lieu de culte associé au site.

Progressivement abandonné au cours du XVIII^e siècle, le site est redécouvert par Jean-Alexandre Buchon, en 1841.   

Bibliographie

Sources

Loenertz, Raymond-Joseph, Byzantina et franco-graeca, éd. Peter Schreiner, Rome, Ed. di storia e letteratura, 1970, p. 521 [1^e éd. : « Les Querini comtes d’Astypalée et seigneurs d’Amorgos 1413-1446-1537 », Orientalia Christiana Periodica, 1966, vol. 32, pp. 372-393]. 

Buchon, Jean-Alexandre, Voyage dans l'Eubée, les Iles Ioniennes et les Cyclades en 1841, éd. Jean Longnon, Paris, Émile-Paul, 1911, pp. 212-213.

Voir en ligne : https://archive.org/details/gri_voyagedansle00buch/page/212/mode/2up?view=theater

Études

Πασχάλης, Δημήτριος Π., Η Άνδρος: ήτοι ιστορία της νήσου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, Εν Αθήναις, Τυπογραφείον Εστία, 1925-1927, Τ. 1, σσ. 589-590.

Hannalene Eberhard, « Mittelalterliche Burgen auf den Kykladen. Eine Uebersicht », Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 1974-1977, vol. 10, pp. 539-546.

Slot, B. J., Archipelagus turbatus. Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane, c. 1500-1718, Istanbul, Nederlands historisch-archaeologisch Instituut, 1982, vol. 1, p. 28.

Hannalene Eberhard, « Byzantinische Burgen auf den Kykladen, ihre Rolle und Bedeutung », Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik, 1985, vol. 36, pp. 167-177.

Voir en ligne : https://archive.org/details/Jahrbuch-der-osterreichischen-byzantinistik/JOB%2036%201986/page/n99/mode/2up?view=theater

Saint-Guillain, Guillaume, « Deux îles grecques au temps de l’Empire latin : Andros et Lemnos au XIII^e siècle », Mélanges de l'École française de Rome. Moyen-Age, 2001, vol. 113/1, pp. 579-620.

Voir en ligne : https://www.persee.fr/doc/mefr_1123-9883_2001_num_113_1_11119

Δεληγιάννη-Δωρή, Ελένη, « Η έρευνα στο Επάνω Κάστρο της Άνδρου. Μερικές σκέψεις, Δελτίο της Χριστιανικής Εταιρείας της Ελλάδας », 2006, τομ. ΚΖ’ (= Μνήμη Ν. Β. Δρανδάκη), σσ. 471-480.

Voir en ligne : https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/4296/4071

Αρβανίτη Σμαραγδή, « Άνδρος – Επάνω Κάστρο. Η ανασκαφή του Ναίσκου », Εύανδρος. Τόμος εις μνήμην Δημητρίου Ι. Πολέμη,  Άνδρος, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2009, σσ. 177-194.

Δεληγιάννη-Δωρή, Ελένη, Μιχαηλίδης, Μάριος, « Νεότερα από το Επάνω Κάστρο: Η έρευνα του Σεπτεμβρίου του 2006 », Εύανδρος. Τόμος εις μνήμην Δημητρίου Ι. Πολέμη,  Άνδρος, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2009, σσ. 195-206.

Κοντογιάννης Νίκος Δ., Χριστόπουλος Ηλίας, « Ο πηλός του Επάνου Κάστρου. Ενα παράδειγμα πειραματικής αρχαιολογίας στην Άνδρο », Εύανδρος. Τόμος εις μνήμην Δημητρίου Ι. Πολέμη,  Άνδρος, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2009, σσ. 207-230.

Μπαρμπαρίτσα, Ελένη, « Ευλογία μύρου από το Επάνω Κάστρο της Άνδρου », Εύανδρος. Τόμος εις μνήμην Δημητρίου Ι. Πολέμη,  Άνδρος, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2009, σσ. 241-250.

Πάλλης, Γιώργος, « Χριστιανικά γλυπτά από το Επάνω Κάστρο της Άνδρου», Εύανδρος. Τόμος εις μνήμην Δημητρίου Ι. Πολέμη,  Άνδρος, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2009, σσ. 251-268

Δεληγιάννη-Δωρή, Ελένη, Μιχαηλίδης, Μάριος, « Νεότερα από το Επάνω Κάστρο της Άνδρου το 2008 », Άγκυρα, 2010, τομ. 3, σσ. 87- 

Πάλλης, Γιώργος, « Το λίθινο χρονικό του Επάνω Κάστρου της Άνδρου. Αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά από την αρχαιολογική έρευνα στο χώρο », Νήσος Άνδρος, 2011, τομ. 5, σσ. 121-128. 

Vionis, Athanasios K., A crusader, Ottoman, and early modern Aegean archaeology : built environment and domestic material culture in the Medieval and Post-Medieval cyclades, Greece (13th-20th Centuries AD), Leyde, Leiden University Press, 2012, p. 86.

Δεληγιάννη-Δωρή, Ελένη, « Νεότερα από το Επάνω Κάστρο: Οι ανασκαφές το 2009 και το 2010 και ενα σύντομο οδοιπορικό », Άγκυρα 2012, τομ. 4, σσ. 33-49. 

Πάλλης, Γιώργος, « Από την έρευνα στο Επάνω Κάστρο της Άνδρου. Βυζαντινά αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά στο ναό των Αγίων Αποστόλων στη νότια κλιτύ του Κάστρου », Άγκυρα, 2012, τομ. 4. σσ. 51-71.

Βασιλόπουλος, Νίκος, Λατινοκρατία στην Άνδρο : κάστρα, πύργοι, εκκλησίες και φέουδα, Άνδρος, χ. ε., 2015, σσ. 262-273.

Polemis, Demetrios I., History of Andros, tr. Dafni Dimitriadou, Andros, Kaïros Library, 2016, pp. 71, 79. 

Πάλλης, Γιώργος, « Το Επάνω Κάστρο της Άνδρου και ο ναός της Φανερωμένης το 1926. Ανέκδοτες φωτογραφίες από το αρχείο του ΕΛΙΑ », Νήσος Άνδρος, 2017, τομ. 11, σσ. 22-30.

Δεληγιάννη-Δωρή, Ελένη, Μιχαηλίδης, Μάριος, Κοντογιάννης Νίκος Δ., Πάλλης, Γιώργος et al., « Έρευνα και ανασκαφές στο επάνω κάστρο Άνδρου », in Παύλος Τριανταφυλλίδης (εκδ.) Το αρχαιολογικό έργο στα νησιά του Αιγαίου : Διεθνές επιστημονικό συνέδριο, Ρόδος, 27 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 2013, Τόμος Β, Μυτιλήνη, 2017, σσ. 273-282.